Kurdîyê Bidlîsî Kimdi?

1918-1919 yılarında Kürt basınında yazılarına rastladığımız Kurdîyê Bidlîsî kimdi?

• M.MALMÎSANIJ

Onun yazılarına ilk kez Jîn dergisinde rastlarız. Bu derginin şu sayılarında: 1, 2, 3, 6, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21. Kürtler ve Kürtçe hakkında yazılan bu yazılardan 16. sayıdaki Kürtçe, diğerleri Türkçedir.

Jîn dergisinin 25 sayısını Latin harflerine çevirerek beş cilt halinde yeniden yayımlayan M. Emin Bozarslan ilk ciltteki giriş yazısında, Xelîl Xeyalî’nin yazılarını “Kurdîyê Bedlîsî (Kurdîyê Bitlîsî)” mahlasıyla yazdığını belirtmişti. Ben de dahil birçok kişi, daha sonra yazdıkları bazı yazılarda, bu açıklamaya dayanarak söz konusu “Kurdîyê Bidlîsî” mahlasının Xelîl Xeyalî’ye ait olduğunu tekrarlamıştı. Yıllar sonra, bu “bilgi”nin doğru olmadığı, “Kurdîyê Bidlîsî” mahlasının Xelîl Xeyalî’ye değil, Bitlisli Yüzbaşı Mehmed Emin Bey’e ait olduğu anlaşıldı. Bunu ilk defa Ebdulla Zengene’nin bir yazısından öğrendik. Zengene, Kurdistan dergisinin 16. sayısında yayımlanan bir yazının fotokopisini yayımlayarak bu konuya açıklık getirmişti (1). Bitlisli Yüzbaşı Mehmed Emin Bey’in vefatı dolayısıyla Kurdistan dergisinde yayımlanan yazıyı Latin harflerine çevirerek aktarıyorum:

“İRTÎHAL-İ MÜESSIF

Bitlis eşrafından Şems-i Bitlisî ahfadından ve Kurdistan, Jîn mecmualarının muharriri muktedir, mütefekkir, münevver, hamiyyetmend ve cesur Yüzbaşı Emin Bey (Kurdîyê Bitlisî) şehr-i halin 22’nci günü dar-ı bekaya rihlet etdi. Şimdilik yalnız fatiha-yı şerife ithafı ile aile, akraba ve ahbabını ta’ziye eder ve gelecek nüshamızda ebedi bir yadigar olarak resim ve mezaya-yı fütüvvetkaranelerini sebt eyleriz.”

Kürdistan dergisi sorumluları, burada övgüyle sözünü ettikleri Emin Bey’in şehr-i halin 22’sinde [22 Kasım 1919] vefat ettiğini ve meziyetleri hakkında bir sonraki sayıda bilgi vereceklerini, fotoğrafını yayımlayacaklarını yazıyorlar. Bir sonraki sayıyı göremediğim için o sayı hakkında bilgim yok fakat Mahmûd Lewendî ile birlikte hazırladığımız “Li Kurdistana Bakur û Li Tirkiyê Rojnamegerîya Kurdî (1908-1981)” başlıklı kitapta Memduh Selim Bey ve arkadaşlarının bir fotoğrafını yayımlamıştık. O fotoğraftaki “Muhammed Emin”, burada sözünü ettiğimiz Bitlisli Yüzbaşı Mehmed Emin Bey’dir.

Hemzeyê Mıksî’nin şehid olduğu şayiası üzerine, 21 Haziran 1920 tarihli Jîn gazetesinde yayımlanan bir yazıda da şu cümlelerle Emin Bey’in Jîn dergisinin yayımlanması dönemindeki rolünden bahsedilmektedir:

“Tamâm dokuz ay oluyor ki enîn-i hicrânı kalblerimizde derin iniltiler bırakarak sönen bir zekâ-yı dûrâ-dûrun üfûl-i hazîniyle lâl ve dembeste-i melâl idik. Evet, Emîn’in, o zekâ-yı âteşînin yüreklerimizde âteş-i hicrânı henüz soğumadan …”

“Nişântaşı’ndaki paralı Zâbitân Yurdu’nda Bitlis’in, Süleymaniye’nin fedâkâr bir iki evlâdıyla baş başa Kürtlük içün derdleşir ve ağlaşırken müşâreket-i rûhiyye bizi sarsılmaz îmân ile yekdîgerimize rabt ve bend etmişdi. Nihâyet boğazımızdan artırabileceğimiz beş on guruşla müsâlahayı müteâkib Kürtçe bir mecmûa çıkarmaya karâr verdik. Artık mütâreke olmuş, birkaç para toplanmışdı. Târihî mecmûada [Halil] Hayâlî, Emîn ve Hamza ile birlikde çıkaracağımız gazetenin ismini Jîn koyduk. Herkes bir fikir serdetdi. Fakat Jîn (Hayat) kelimesini hangimizin söylediğini hatırlayamıyorum. Artık gazetenin imtiyâzını almak lâzım geliyordu. Bunu Hamza’ya tefvîz etdik. Fedâkâr çocuk sabâhdan akşama kadar Dâhiliyye’ye, Emniyyet-i Umûmiyye’ye, Polis Müdîriyyet’ine muttasıl koşdu. Ve nihâyet bir hafta zarfında müsaâde istihsâl etdi. Jîn (…) cemiyet ve gazete  teşkîlâtının esâslarını düşünen Yüzbaşı Bitlisli merhûm Emîn, Süleymaniyeli Mevlûd, Süleymaniyeli Babanzâde Nûrî, Süleymaniyeli Reşîd Begler kadar,  belki onlardan daha fazla Hamza’nın himmetine medyûndur.” (2)

Osmanlı Arşivi’nde bulduğum bir belgeden, Emin Bey’in Kürd Demokrat Fırkası yöneticisi olduğu bilinen bazı kişilerle birlikte yayın yapmak amacıyla, 3 Kasım 1919’da İstanbul’da “Matbaacılık, Kitabcılık ve Kırtasiyecilik Osmanlı Anonim Şirketi” adı altında bir şirket kurmak için resmi kurumlara başvuruda bulunduğu anlaşılıyor. Kurulmak istenen bu şirketin hissedarları şunlardı:

“Askerlikden müsta’fî Üsküdar’da mukîm Baki, mütekaidin-i askeriyeden Haydarpaşa’da mukîm Kemal Fevzi, Beşiktaş’da mukîm muharririnden Memduh [Selim], Süleymaniye’de Aişe Kadın Zokağı’nda mukîm vükelâ-yı deâvîden Babanzade Abdülaziz ve Boyacı Köyü’nde mukîm, mütekaidin-i askeriyeden Mehmed Emin Beyler.” (3)

Bitlisli Yüzbaşı Emin, 1918 sonunda Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kurulduğu günlerde de bu cemiyetin önemli mensuplarından biriydi. Bunu Cevat Dursunoğlu’nun anlattığı bir görüşmeden anlıyoruz. Süleyman Nazif’in başını çektiği bir grup, Vilayat-ı Şarkıye Müdafaa-i Hukuk-ı Millîye Cemiyeti’ni kurduktan sonra, Kürdistan Teali Cemiyeti yetkilileriyle görüşüp bu cemiyetin dağıtılarak kendilerine katılmalarını önerirler ancak önerileri red edilir:

“Süleyman Nazif kendisine heyetten [Vilayat-ı Şarkıye Müdafaa-i Hukuk-ı Millîye Cemiyeti heyetinden] bir arkadaşın yoldaşlık etmesini istedi. Yaşlı ve mevki, mansıp görmüş zatlardan hiç birisi ikinci olmak istemediğinden, savaş sıralarında Doğu bölgesinde çalıştığımı ileri sürerek beraber gitmemi münasip gördüler. Ertesi gün bu cemiyetin [Kürdistan Teali Cemiyeti’nin] İçtihat Evi yanındaki merkezine gittik. Cemiyetin reisi ayândan Seyyit Abdülkadir’le beraber üç genç hazırdılar. Bu gençlerden yalnız birisini tanıdım: Bitlisli Yüzbaşı Emin’le şark cephesinde tanışmıştım. O zaman Türkçü idi. Burada Kürt muhtariyeti fikri güden bir cemiyette Emin’i görmek bende büyük bir hayret uyandırdı. (…) heyet kısaca bizimle görüşülecek hiçbir şeyleri olmadığını, İtilâf devletlerinin kendilerine her yardımı yapacaklarını ve bizim kendi başımızın çaresine bakmamızı tavsiye ederek konuşmayı kestiler.” (4)

YARARLANILAN KAYNAKLAR

(1)Ebdulla Zengene, “Jîn Govarî Serdemî Seretay Raçenînekanî Kurd”, Rojnamevanî, Jimare: 6-7, s. 196-197.

(2)Bu yazının tamamı için bak. Malmîsanij, İlk Legal Kürt Öğrenci Derneği Kürt Talebe-Hêvî Cemiyeti (1912-1922), Avesta Yayınları, 2002, s. 301-306.

(3) M. Malmîsanij, 1925’ten Önce Ayrılma Taraftarı Kürt Örgütleri, Vate Yayınevi, İstanbul, 2020, s. 92.

(4)Cevat Dursunoğlu’dan aktaran: Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitâbeleri İle Diyarbakır Tarihi, c. 2, Diyarbakır’ı Tanıtma Yayınları, 1990, s. 805-806.

Bitlisname.com kaynak gösterilmeden yayımlanamaz.