Bitlis’e patates ilk kez ne zaman ve kimler tarafından getirildi?

Bitlis denince ilk akla gelenler genellikle tütün, bal, ceviz ve Büryan kebabı olur. Ancak temel ana tüketim ürünlerinden biri olan patatesin Bitlis’deki tarihçesine değinmek de faydalı olacaktır, zira bu sebzenin mutfağımıza giriş tarihi pek öyle sanıldığı gibi çok da eski değil.

Baran Zeydanlıoğlu

Günümüz dünyasının dört temel tüketim ürünleri olan pirinç, buğday ve mısırdan sonra gelen patates sebzesi, Güney Amerika’nın keşfi ve sonrasında İspanyolların Peru’yu işgal etmesi ile Avrupa kıtasına gelir. İspanyol Pizarro kardeşler ve mürettebatının 1531 senesi Peru’nun güneyine ayak basmaları ve Peru’nun yerli halkı İnkalar ile tanışmaları ile, onların geleneksel yemek kültürleri hakkında da bilgi sahibi olurlar. İspanyol ordusu askerleri, tüccarlar ve seyyahlarının Peru ve Güney Amerika’nın zenginliklerini Avrupa’ya taşımalarından, patates de nasibini alır ve İspanya kraliyet ailesine 1535 senesinde takdim edilir. Her nekadar kraliyet ailesi bu bitkiyi ve patatesin kendisini sevmezeler de, Bask bölgesi patates ekimine ülkenin kuzey bölgelerinde başlar. İspanya’dan sonra Fransa’ya yayılan patates ekimi ve yetiştiriciliği, 1580’lein sonunda İrlanda’ya ulaşır,ki İrlanda halkını açlıktan kurtarır. Ancak 1840’larda Avrupa’da ortaya çıkan ve altı yıllık bir kıtlığa neden olan bir sebze (mantar) hastalığından, patates de etkilenir ve dolayısı ile yetiştiriciliği çok büyük bir darbe alır.

Özellikle İrlanda ülkesinin ana besin kaynağı olan patatesin derinden zarar görmesi nedeni ile, bir milyona yakın kişi hayatını kaybeder, ülke büyük bir ekonomik krize girer, açlık sefalet ve kargaşalar ile yüzyüze kalır. Bu çaresizlik ile başa çıkamayan yaklaşık iki milyona yakın İrlandalı, Kuzey Amerika kıtasına ve özellikle de Kanada ve New York limanları istikametine doğru kalkan gemiler ile kendilerini o yeni kıtaya atarlar. Bu İrlandalı aileler arasında ABD’de başkanlık yapacak olan Kennedy ve Reagan’ın aileleri de vardır. Her nekadar o zamanki padişah Sultan Abdülmecid 5 gemilik patates, tahıl ve diğer gıda gereksinimi yardımı ile İrlanda halkına destek çıkmaya çalışmışsa da, büyük bir takdir toplayan Osmanlı’nın bu davranışı, İrlanda tarihinin en büyük felaketlerinden birini yaşamasına engel olamamıştır.

Osmanlı’nın patates ile tanışması 1850’lerde gerçekleşir. İlk ekidiği ve yetiştirildiği mıntıka olan Sakarya civarı olurken, ardından Doğu Karadeniz ve Orta Anadolu mıntıkası gelir. Bazı tarihçilere göre patates Kafkasya üzeri Osmanlı’ya gelmiştir, ancak veriler ilk kez İstanbul’a getirilen bu bitki Marmara bölgesine ekilerek yayılmaya başlamıştır.

Bitlis’e patatesin gelişi İstanbul’dan yaklaşık 20 yıl sonra gerçekleşiyor, ki bitkinin tohumlarını beraberinde Bitlis’e getirenler ise batılı misyonerlerdirler. O zaman Bitlis’te kurulu olan Amerikan – Ermeni Kız Koleji’nde görevli misyoner öğretim görevlileri ve onların ABD ile olan düzenli irtibatları sayesinde Bitlis’e gelip giden misyonerler, patates bitkisinin ekilp yetiştirilmesinde öncü olmuşlardır.

1879 yılında Bitlis’i ziyaret eden İngiliz seyyah, araştırmacı ve yazar H.F. Tozer, Bitlis’teki Amerikan – Ermeni Kız Koleji kurucusu Knapp’ın misafiri olur ve kendisine ikram edilen patates yemeği ile ilgili anlatımını şöyle aktarır:

’Akşam yemeğinde bizlere ikram edilen bir tabak patates yemeği ve beraberindeki sebzeler çok makbule geçti bizim için. Zira yolculuğumuz boyunca en hasret kaldığımız şeylerden birisiydi bu. Sebzelerin yetiştirilmesi hususuna hep dikkat etmişimdir. Özellikle fazladan itina ve ilgi talep eden sebzelerin yetiştirilme tarzı, o toplumun medeniyetinin tadına varma konusunda çok önemlidir. Bu bölgede misyonerlerin yetiştirdiği ve önayak olduğu ekimin dışında patatesi bulmak çok zor, ki zaten ekildikleri yerde bolca yetişmekteler. Etrafımızı çevreleyen Kürd dağlarına karanlık çökmeye başladığından, bizler de artık misafiri olduklarımızdan izin isteyip, atlarımızla zikzaklayarak vadiye doğru yokuş aşağı inmeye başladık’.

Baran Zeydanlıoğlu – 30 Eylül 2018

Kaynaklar

History of Potato

Wikipedia

Turkish Armenia and Asia Minor, H.F. Tozer (1881)

Anadolu’da Yemek

Osmanlı’nın İrlanda’ya Yardımı , NTV

Bitlisname.com kaynak gösterilmeden yayınlanamaz