Kürtler ‘Ekmek ve Tuz’ Üzerine Yemin Ederler. Ataları Karduklulardır

Babil harabeleri, muazzam boyutları ile yolcuyu etkiliyor; binalar, duvarlar veya kapılar olduğu için değil, ama bir zamanlar bir binanın bulunduğu yerden bir höyükten diğer bir höyüğe saatlerce gidebileceğinden, bu höyüklerin en büyükleri dört adettir.

Hillah’ın güneydoğusundaki ilki, Nemrut Kulesi olarak adlandırılır, muhtemelen hatalı bir şekilde “Tepesi cennete uzanan” Babil Kulesi ile özdeşleştirilir ve dil karmaşasının mucizesinin meydana geldiği yer.

Pierre Ponafidine, Müslüman Doğu’da Yaşam, 1911

Çeviri ve Hazırlayan: Sibel Korkmaz – Nimetullah ATAL

Bu höyük 59 m yüksekliğinde ve kulenin duvarından geriye kalanlar 11 m yüksekliğinde. Strabon’a göre bu kulenin yüksekliği 183 m kadardı. Nebuchadnezzar’ın hükümdarlığı sırasında, kule Yedi Küre olarak adlandırıldı ve bir gözlemevi olarak kullanıldı.

Hillah’ın güneyinde, nehrin sol yakasında bulunan ikinci büyük höyük, “Tanrıların kapısı” olan Babil olarak adlandırılır. Bu kalıntı yığını, son iki bin yıldır taş ocağı olarak hizmet veriyor. Bazıları tarafından eski Babillilerin torunları olarak kabul edilen Arap Babil kabilesi, bu höyükten çıkarılan antik taşları inşaat malzemesi olarak kullanmak üzere satma hakkına sahipti.

Üçüncü höyük, Kasır veya Saray da Fırat’ın sol yakasında bulunur. Burada Nebuchadnezzar zamanına ait devasa bir sarayın izleri var. Bu höyüğün çevresi 1485 metreden az değildir.

Aynı kıyının aşağısında, ünlü asma bahçelerinin olması gereken Amran adlı dördüncü höyük var. Makedonyalı İskender döneminden sonra burası mezar yeri olarak kullanılmış, üzerine asma bahçeleri inşa edildiği sanılan kemerli galerilere, ölüler teras şeklinde yerleştirilmiştir. Burada, üzerine bir kubbe ile taçlandırılmış bir türbenin dikilmiş olduğu, İbrahim’in birçok mezarından biri gösterilmektedir.

Uzaktan bakıldığında, tüm bu tepeler düz çölden yükselen alçak tepelere benziyor. İnceleme sonucunda, kazılar sırasında ortaya çıkarılan, sadece küçük bir duvar veya kule parçası olan hurda yığınları olduğu anlaşılıyor. Bu tepelerin boyutu hakkında kesin bir fikir edinmek için, Babil’in dört kenarının her birinde yaklaşık 2575 metre uzunluğunda olduğu unutulmamalıdır ki bu da 410 kilometrelik bir alana eşittir.

Burada yapılan kazılar bize taş anıtlarda çok iyi sonuçlar vermemiştir, çünkü bu alüvyon düzlükte taş bulunamadığından, İran, Mısır ve Arabistan’dan getirilmiştir. Bu, uzak geçmişin karanlığına ışık tutmanın başlıca yolu olan yukarıda bahsedilen kil silindirlerini açıklıyor.

Amerikan ve Alman arkeolojik keşif gezileri bu semtlerde kazılar yapmakta ve bu ülkenin tarihi hakkındaki bilgilerimize sürekli olarak yeni ve değerli eklemeler yapmaktadır.

Burada ve Mezopotamya’nın başka yerlerinde çeşitli milletlerden arkeologlar tarafından yapılan harika çalışmalar üzerinde durmak, beni bilgimin çok ötesine ve bu kitabın mütevazı kapsamının ötesine götürecekti. Babil’den hiç bahsetmiş olsaydım, bu tür tarihi yerlerin tüm gezginler için olması gerektiğinden bahsetmek yeterlidir. Fırat Nehri’ne sırtımızı dönerek, yağmur mevsimi başlamadan önce Hemrin Dağları’nı ziyaret etmek olan seferimizin son etabına başlıyoruz. Bu menzil, Dicle’nin sol kolu Küçük Zab’ı aldığı noktaya kadar yaklaşık üç yüz elli mil boyunca Pers sınırı boyunca uzanır. Tepeler ortalama olarak sadece beş yüz fit yükseliyor ve İran’da zaten tanıştığımız ilginç bir halk olan Kürtler yaşıyor. 

Araplar tarafından “Nemrut Sarayı” olarak bilinen Aker Rouff harabelerini ziyaret etmek için bir dolambaçlı yoldan gitmek istediğimiz için yolumuz uzun. Bu harabeler bizi hayal kırıklığına uğrattı, çünkü bunlar yalnızca yüz kırk fit yüksekliğe kadar yükselen ve aralarında ara sıra sazlık katmanları olan güneşte kurutulmuş tuğladan inşa edilen devasa biçimsiz sütun gruplarıdır. Hemrin menziline yaklaşırken, Kürtlerin yaşadığı Türkiye’nin Süleymaniye, Kerkük ve Tauk illerine giriyoruz. Kürtler, kuzeyde Ararat ve Urmiye’den Dicle’nin orta boyuna ve onun kolları olan Küçük ve Büyük Zablar vadisine kadar uzanan, yaklaşık bin beş yüz mil karelik geniş bir alana hükmediyorlar. Yaşadıkları dağ bölgesi, Rusya sınırına dokunur, ardından güneyde İran-Türk sınırını takip eder ve tüm Kürtler tarafından tutulan koyun sürüleri için iyi otlaklar sağlayan akarsularla sulan, aşağı yukarı ulaşılmaz bir dağ bölgesidir. Kürtler, kış aylarını geçirdikleri köyleri olmasına rağmen, otlaklarına ihtiyaç duyduklarında sürülerini takip eden yarı göçebelerdir. Onların yaşadığı Kürdistan olarak bilinen topraklar kısmen İran’da, kısmen Türkiye’de. Yılın ayları boyunca oldukça erişilmez olan bu insanların, günümüzde bile vahşi, pratik olarak bağımsız devletlerini korumaları, bir ülkeden diğerine kolayca geçebilmeleri, çünkü kanunsuzlukları bir ülkede kalmayı sakıncalı kılıyor. Kürdistan o kadar bölünmüş durumda ki, Kürtlerin daha büyük bir kısmı Türkiye’de ve daha küçük bir kısmı İran’da yaşıyor. İki ülke arasındaki sınır 1639 yılında Sultan IV.Murad ve Şah Sefi tarafından hazırlanan bir antlaşmayla belirlenmiş ve daha sonra Rus ve İngiliz delegelerin yer aldığı özel bir komisyon tarafından daha kesin bir şekilde izlenmiş ve 1851’de Erzurum Antlaşması’ndan sonra oluşturulmuştur. Bu son komisyonun sonucu, son yıllarda pek çok tartışmaya yol açan bir statükonun oluşturulmasıydı. Türkiye’de Kürtler çoğunlukla Van yaylasına, Diyarbakır ve Erzurum vilayetleri, Musul ve Bağdat’ın bazı bölgelerine yerleşmiş durumda. 

İran’da Mahabad, Uşnu ve Kirmanşan’ın baskın sakinleridir. İran’da Kürtler, Trans-Hazar Oblastı sınırındaki illerde, sayıları 300.000 kadar olan Horasan, Budjnurd, Kachan ve Derigez vilayetlerindedir. 1600 yılında Kürdistan’dan bu vilayetlere Şah Abbas tarafından, şimdi Trans-Hazar Oblastı ovasında yaşayan Türk aşiretlerine karşı bir karşı set olarak getirildiler. 

Bu yerlerin dışında Kürtlerle başka yerlerde de karşılaşılacak ama burada sadece Kürdistan’da bulunan aşiretlerden bahsedeceğim. Kürtler kendilerine Kurmanc diyor.

Türkler ve Persler onlara Kürt, Araplar ise çoğul ‘Ekrad’ diyor. Çok eski zamanlardan beri bu topraklarda bulundular ve Xenophon onlardan ”Karduks” olarak bahsediyor. 

Her zaman kanunsuz ve savaşçı bir kabile olan bu insanlar, Hıristiyan komşuları, Nasturiler ve Ermeniler için sürekli bir tehdittir.

Kürt savaşçılar doğuştan atlıdır ve bu bakımdan Araplardan çok daha üstündürler. Atları kuşkusuz Arap kökenlidir, özellikle Arap topraklarına yakın bölgelerde, ancak at yetiştiriciliği onlarda Araplar gibi yapılmaz, ne de tek bir hayvan kadar hayvanın ırkına değer vermezler. Bu atlar özel bir tür geliştirdiler ve güçlü, tüylü ideal bir dağ midillisi haline geldiler, bir dağ keçisinin emin ayaklarıyla dik tepelere tırmanıyorlar. 

Rus-Türk savaşı zamanından beri Kürtler, Martini-Henry tüfekleriyle iyi silahlanmışlar ve bu tüfeklerle tam hızda çok nadiren hedefi vurmakta başarısız oluyorlar. Büyük bir zarafet ve ustalıkla birçok binicilik başarısını icra edebilirler ve süvariler için değerli ve nadir malzemeler ve ekipmanlar sunabilirler. Yağmacı içgüdüleri oldukça gelişmiştir ve Kürdistan’daki bir gezgin sadece bir kez soyulduğu için kendisini şanslı görebilir. Kervancılar Kürtlere karşı direniş göstermez ise, Kürtler onları öldürmez ve ganimetle yetinirler.

Çeşitli kabileler genellikle kan davaları nedeniyle birbirleriyle savaş halindedir. Kürtler, özgürlüklerini seven ve sözlerine ya da onların deyimiyle “ekmek ve tuz” üzerine yemin eden bağımsız, misafirperver insanlardır. Kadınları, diğer Müslüman ülkelerdeki kadınlardan daha fazla özgürlüğe sahiptir ve misafirlerin huzurunda bile yüzleri açık halde dolaşmaktadır. Bununla birlikte, çoğu Müslüman ülkesinden daha ağır işlere sahipler. Genel olarak, bir soyguncu milleti olmalarına rağmen, onları Araplardan üstün kılan pek çok asil nitelikleri vardır.

Kürt kıyafetleri çok güzel. Tam, beyaz veya çok renkli pantolonlar, işlemeli ceketler ve mantolardan oluşur. Parlak renklere bayılırlar, ancak onları o kadar iyi bir şekilde uyumlu hale getirirler ki sonuç göze hoş gelir.

Kürt savaşçı yürüyen bir cephanedir; hançerler, revolverler ve kılıç bulunur kemerinde. Mermi ve kartuşlarla dolu tüfek kayışları bazen her iki omuzda taşınır, arkaya hızlı ateş eden bir tüfek sarkar ve monte edildiğinde neredeyse her zaman bir mızrak taşınır. 

Dilleri Hint-Avrupa grubuna aittir. Ancak Kürtlerin hayatlarının koşullarına göre yerleştirildikleri, Türkiye, İran ve Kafkasya’daki diğer ülkelerin dillerinden gelen sözcükler tarafından önemli ölçüde değiştirildi. Sonuncusu arasında birçok Rusça kelime bulunabilir. Arapça karakterler yazıda kullanılmıştır.

Üç imparatorluğa dağılmış olmalarına rağmen, Kürtler, Şeyh Ubeydullah’ın egemen olduğu 1880’de İran’da kaldığım süre boyunca gösterildiği gibi, çeşitli aşiretler arasında yakın bir bağ kuruyor ve fırsat geldiğinde birleşebiliyorlar. 

Rus-Türk savaşı henüz sona ermişti ve Kürtler kendilerini, kısmen savaş sırasında müttefikleri olan Türk Hükümeti tarafından kendilerine verilen ve kısmen savaş alanında toplanan tüfeklerle iyi bir şekilde tedarik ettiler. 

Uygun bir anda, Kürt şeyhlerinden birinde enerjik ve popüler bir adam belirdi. Kürtleri birleştirmeyi, bağımsız bir Kürt krallığı kurmayı hayal eden, riskli ve elbette başarılı olamayan Ubeydullah, ancak bu başarısızlığa rağmen Türkiye’ye ve daha da çok İran’a büyük sıkıntılar yaşatarak bütün köylerin yıkımına ve binlerce can kaybına neden oldu. Şeyh Ubeydullah olağanüstü bir şahsiyetti. Nehri denen bir yerin dağ haslığı içinde, İran sınırından birkaç mil uzakta Türkiye’de yaşadı. Şeyh ve aynı zamanda bir Seyid ve sıradan karakterin ötesinde bir adam olarak, sadece kendi aşiretleri üzerinde değil, tüm Kürdistan aşiretleri üzerinde büyük bir etkiye sahipti.

Yaz aylarında “sarayının” zemin katındaki bir odanın açık penceresine oturarak, günlük bir durbar (mahkeme, toplantı salonu) tuttu ve tebaasının en kötüsüne kadar herkes şahsi bir duruşma yapabilirdi. Altı yüz kadar Kürt, bazen Kürdistan’ın her yerinden tavsiye almak için, bazıları aşiret anlaşmazlıklarını çözmek veya diğer sorunları düzeltmek için toplanıyordu. 

Şeyh, tüm bu insanları sabırla ve dikkatle dinledi ve yaygın popülaritesi büyük ölçüde tarafsız adalete bağlıydı. Doğu’da o kadar ender ki bunu en geniş misafirperverlik ve cömertlikle başardı. İş için kendisine gelen herkesi doyurdu, fakirlere yardım etti, güçsüzlere ve mazlumlara sığınak sağladı. 

Hastalığı veya yokluğu onu bu günlük durbarlara katılmaktan alıkoyduysa, bu görevi oğluna verdi.

Şeyh Ubeydullah hedeflerine yürümek için titizlikle hareket ediyordu. Kurdistan’ın en etkili Şeyhlerini kendisine katılmaya ikna etti. Bunlar arasında güçlü Hamza Ağa’da bulunuyordu.

Aşağıdakileri anlamak için, Azerbaycan’ın Türkiye sınırını çevreleyen kısmının, çoğunun piskoposun takipçisi olduğuna inanılan Hristiyan Nasturiler veya Suriyelilerle dolu Urmiye ovası olduğunu akılda tutmak gerekir. Nasturiler, M.S 431 yılında Efes Konseyi tarafından sapkınlıktan suçlu bulundu. Garip bir tesadüf eseri, bu Nasturiler, sınırların her iki tarafındaki Kürtler gibi dağılmış durumda, böylece Nasturi Türk tebaası ve Pers Hükümeti altında Nasturiler var. Yaklaşık 40.000 olarak tahmin edilen Pers Nasturileri, Urmiye, Salmas, Sulduz, Baradost, Tergawar ve Mergawar ilçelerinde yaşıyor. 

Bu mahallelerin bazılarında Ermeniler dağılmış durumda, sayıları yaklaşık on dört bin kişidir. Nüfusun geri kalanı İranlı Şiiler ve Kürt Sünnilerden oluşuyor. Eylül 1880’de Kürtler, Uşnu, Mahabad ve Miyanduab kasabalarını ele geçirerek sınırı geçtiler. Yıkıcı ilerleyişlerinde çok sayıda köyü harap ederek binlerce Hıristiyan ve Şii Pers’i öldürdüler. Sekiz bin savaşçının başında olan Şeyh Ubeydullah, yalnızca Amerikalı misyoner Doktor Cochran’ın kişisel etkisiyle kurtarılan Urmiye’yi kuşattı. İkincisi, Şeyhi şehre yönelik son saldırıyı ertelemeye ikna etmeyi başardı. 

Böylece Tebriz’den gönderilen Pers birliklerinin gelmesi için zaman tanıdı ve Kürtler geri püskürtüldü. 

Şeyh, Doktor Cochran’la olan dostluğundan dolayı, Hıristiyanları korumak için elinden gelen her şeyi yaptı ve onları yağmalayan veya öldüren yakalanan acımasız takipçilerini cezalandırdı. Ancak fanatizmin, intikamın ve kazanç arzusunun etkisi altında tarif edilemez öfke eylemlerinden geri alınamayan savaşçıları tamamen kontrol altında tutacak güçte değildi. Kürt güçleri, vilayetin ana ticaret merkezi ve tahtın varisinin yeri olan Tebriz’e yavaş yavaş yaklaştı. Tebriz’i ve kaçabilecek herkesi bir panik sarstı. Tahran’da Rus ve İngiliz temsilciler durumun tüm tehlikesini önüne serene kadar gerçek Şahtan olabildiğince uzak tutuldu. Tahran’dan Tebriz’e yirmi bin kişilik bir kuvvet, o sırada Şah’ın lehinde olmayan, Kazvin valiliğinin mütevazı görevini işgal eden eski savaş bakanı Sepah Salar’ın komutası altında gönderildi.

Aynı zamanda, Rusya sınırındaki Mak’ın yönetici hanı Tamur Paşa, beş bin kişinin başında Urmiye’nin kurtarılmasına yürüdü ve Rus birlikleri, Şah’ın isteği üzerine sınıra doğru ilerledi. Bütün bunlar, özellikle Rus birliklerinin tehdidi ile Kürtlerin yavaş yavaş Türk sınırına çekilmesine yol açtı. Kürtlerin ülkeyi boşaltmasıyla Şii halk, aralarında yaşayan ve dindarları olan Kürtlerin rolünü üstlenen Sünnilerden intikam almaya başladı. Tamur Paşa’nın adamları ve nihayet düzenli Pers birlikleri bu yağma ve katliama katıldı, böylece ülkenin yıkımı devam etti. Pers birlikleri, İran-Türk sınırı boyunca kışlık bölgelere girdi. Avrupalı güçlerin getirdiği baskı altında Babıali, Şeyh Ubeydullah’ı büyük bir onurla karşılandığı ve emrinde bir saray olduğu İstanbul’a getirtti. Ramazan orucunda, ibadet ve oruç sebebiyle Şeyh, tamamen kendi dairesinin mahremiyetine çekildi. 

Ramazan ayının sonunda yine memleketinde olduğu ortaya çıktı. Bu kez Babıali onu yakaladı ve 1883’te öldüğü Mekke’ye sürgüne gönderildi. Aralarında Hamza Ağa’nın da bulunduğu diğer asi Kürt şeyhlerinin çoğu Persler tarafından hilekârlıkla esir alındı ve öldürüldüler.

Pierre Ponafidine, Life in the Moslem East Hardcover – January 1, 1911

Bitlisname.com kaynak gösterilmeden yayımlanamaz.